Geçmişi anarken bazen arkadaşlarımızla tıpkı olay hakkında farklı şeyler hatırladığımız olur. Hepimiz bir noktada “eminim o denli olmuştu” dediğimiz anılarımızın aslında tam da o denli yaşanmadığını fark etmişizdir. Çocukluk anılarından kapıyı kilitleyip kilitlemediğimizi hatırlamaya kadar pek çok mevzuda hafızamız bizi yanıltabiliyor. Üstelik bu düşündüğümüzden daha sık oluyor.
İşte bu gizeme yeni bir bakış açısı getiren araştırma, gözlerimiz üzerinden hafızanın nasıl çalıştığını anlamaya çalışıyor. Budapeşte Teknoloji ve İktisat Üniversitesi’nden bir takım, 1970’lerde ortaya atılan eski bir teoriyi yine kıymetlendirdi. Teoriye nazaran, o an gördüğümüz bir şeyi daha evvel gördüysek, gözbebeklerimiz farkında olmadan genişliyor. “Gözbebeği eski/yeni etkisi” olarak bilinen bu durum daha evvel yapılan kimi deneylerle de desteklenmişti. Ancak bu defa araştırmacılar, gözbebeklerinin sadece tanıma reaksiyonu verip vermediğini değil, birebir vakitte hatırlamanın ne kadar net olduğuna dair ipuçları taşıyıp taşımadığını araştırdı.
Deney nasıl yapıldı?
Çalışmaya katılan 28 bireye, ekranda rastgele yerlerde çıkan kısa ve az kullanılan sözler gösterildi. Daha sonra bu şahıslara hem daha evvel gösterilen hem de büsbütün yeni sözlerden oluşan bir liste sunuldu. İştirakçilerden, tanıdıkları sözleri belirtmeleri ve mümkünse ne vakit gösterildiğini hatırlamaya çalışmalarını istendi. Bu sırada gözbebeklerinin hareketi özel aygıtlarla takip edildi.
Hafızaya çift katmanlı bakış
Çalışmayı yürüten araştırmacılardan Ádám Albi, gözbebeğindeki bu değişimlerin, hafızanın iki başka seviyede işlediğine işaret edebileceğini söylüyor: Birincisi, tanıma; ikincisi ise belirli ayrıntıları hatırlama. Lakin bu süreçte gözbebeği yansısını hangi beyin sistemlerinin yönlendirdiği konusunda bilim dünyasında hâlâ net bir görüş birliği yok.
Araştırma grubu, hatırladığımız güçlü ve dikkat cazibeli anıların, beynin “locus coeruleus-noradrenerjik sistemi” ismi verilen bir bölgesinde aktifliği artırabileceğini düşünüyor. Tıpkı sistem, gözbebeklerinin genişlemesini de tetikleyen bir rol üstleniyor olabilir.
Bu çeşit çalışmalar, hafızanın ne kadar muteber olduğuna dair uzun müddettir süren tartışmalara yeni bir perspektif katabilir. Elde edilen bulgular, ileride bilhassa hukuk, psikoloji ve nörobilim alanlarında yeni uygulamalara kapı aralayabilir. Hafızanın sadece neyi hatırladığımızla değil, nasıl hatırladığımızla da ilgili olduğu bu halde daha yeterli anlaşılabilir.
Sonuç olarak, araştırma hafızanın izlerini yalnızca zihinde değil, gözlerde de aramanın mümkün olduğunu gösteriyor.
