Günlük hayatımızda kullandığımız kimi sözler o kadar sıradan hale geldi ki, bunların herkes için tıpkı manaya geldiğini düşünürüz. “Sağ” ve “sol” üzere taraf tanımları de bunlar ortasında sayılabilir. Halbuki bu kavramlar dünyanın her yerinde birebir biçimde kullanılmıyor.
Avustralya’nın kuzeydoğusundaki Far North Queensland bölgesinde yaşayan Guugu Yimithirr halkı, tarafları bizim alışık olduğumuzdan epey farklı bir biçimde tanımlıyor. Konuştukları lisanda “sağ” ve “sol” üzere sözler hiç yok. Bunun yerine taraflar her vakit kuzey, güney, doğu ve batı üzere sabit coğrafik referanslarla tabir ediliyor. Yani birine “biraz sağa kay” demek yerine, “biraz doğuya git” demek gerekiyor.
Bu alışkanlık yalnızca lisanı değil, düşünme biçimini de etkiliyor. Guugu Yimithirr halkının etrafında olup bitenleri tanım edebilmesi için, o anda hangi tarafa baktığını ya da bulunduğu yerin hangi istikamete denk geldiğini bilmesi kural. “Ağacın arkasında” demek yerine “ağacın kuzeyinde”, “solundaki masa” yerine “batındaki masa” deniyor.
Araştırmacılara nazaran bu sistem, konuşan şahısların etrafa karşı daima bir farkındalık geliştirmesini sağlıyor. Max Planck Psikolinguistik Enstitüsü’nden Stephen C. Levinson’ın aktardığına nazaran, istikamet tanımları yalnızca sabit pozisyonlar için değil, günlük hareketlerde de geçerli. Örneğin biriyle karşıdan karşıya geçerken “biraz kuzeye kay” denebilir. Hatta marangozluk üzere işlerde bile ölçü yerine taraf kullanılıyor: “Kapı çerçevesini biraz güneye kaydır.”
Yön tanımlarında kullanılan bu sistem, bildiğimiz pusula taraflarından biraz farklılık gösterebiliyor. Dilbilimci John B. Haviland, bu tarafların mahallî etrafa – kıyı şeridine, rüzgar istikametine ya da Güneş’in hareketine – nazaran şekillenmiş olabileceğini söylüyor. Yani kuzey her vakit pusuladakiyle tam olarak tıpkı istikameti göstermeyebiliyor, fakat topluluk içinde ortak bir anlayış var.
Guugu Yimithirr, dilbilim açısından enteresan bir örnek olarak görülüyor zira lisanın yapısı, konuşanların çevreyi algılayış biçimini direkt etkiliyor. Bu sistemin dışarıdan bakıldığında kolay üzere görünse de, aslında konuşanın zihninde daima çalışan bir istikamet bulma düzeneği gerektirdiği düşünülüyor.
Yok olmanın eşiğinde
Ancak bu lisanı yaşatmak giderek zorlaşıyor. 2021 datalarına nazaran Guugu Yimithirr lisanını faal olarak konuşanların sayısı 800’ün altına düşmüş durumda ve bunların birçoklarını yaşlılar oluşturuyor. Topluluk ise lisanı kaybetmemek için efor gösteriyor. Bilhassa gençlerin bu lisanı öğrenmesi için çeşitli çalışmalar yürütülüyor.
Dünyaya “kanguru” sözünü kazandıran bu mahallî lisan, birebir vakitte bize yeri ve istikameti algılamanın farklı bir yolunun mümkün olduğunu da hatırlatıyor…
