Karbon dengeleme projeleri, kuruluşların direkt kendi emisyonlarını azaltmak yerine, öteki yerlerde düşük maliyetli karbon azaltımı sağlayan projeleri finanse ederek “denge” sağlaması fikrine dayanıyor. Lakin yapılan ayrıntılı tahliller bu projelerin birçoklarının iklim yararlarını büyük ölçüde abarttığını ortaya koyuyor.
Orman muhafaza, yenilenebilir güç ve pirinç tarımında metan salımını azaltmaya yönelik projeler üzere başlıklar altında sunulan birçok karbon dengeleme teşebbüsü, vaat edilen emisyon azaltımını gerçekte sağlamıyor. Bugüne kadar piyasaya sürülen karbon kredilerinin %80’inden fazlasının gerçek bir emisyon azaltımını temsil etmediği bedellendiriliyor.
Karbon dengeleme sistemlerinde denetçiler itimat vermiyor
Bu durum, karbon kredisi satın almayı düşünen kuruluşlarda güvensizlik yaratırken, karbon piyasalarında duraksamaya yol açıyor. Sorunun tahlili olarak üçüncü taraf kontrol düzenekleri ön plana çıkarılıyor.
Ancak yapılan araştırmalar, denetçilerin bu rolü muteber biçimde üstlenemediğini gösteriyor. Denetçilerin seçim ve ödeme süreçlerinin denetlenen kurumlar tarafından yürütülmesi, kontrol raporlarının tarafsızlığına gölge düşürüyor.
Hindistan’da yapılan bir saha deneyi, bu durumu somut biçimde ortaya koyuyor. Denetçilerin merkezi bir fondan bağımsız formda atandığı sistemde hava ve su kirliliği düzeyleri, firmalar tarafından seçilen ve ödemesi yapılan denetçilere kıyasla %50 ila %70 oranında daha yüksek raporlandı.
Bu fark kontrol sistemine yerleşmiş öz çıkar yanlılığıyla açıklanıyor. Bu tıp bilişsel önyargılar, bilhassa belirsizliğin yüksek olduğu, yorum gerektiren alanlarda daha besbelli hale geliyor. Karbon dengeleme projeleri, bu şartların tamamını içeriyor.
Yüzeyde denetlenen projeler, gerçek iklim tesirini yansıtmıyor
Denetçilerin sistematik olarak kredilerin gerçek iklim katkısını olduğundan fazla gösterdiği örnekler yaygın. Tüm dengeleme projelerinin zati bir kontrol sürecinden geçmesi mecburî olmasına karşın, bu sistemin kredilerin fazladan yazılmasını engellemediği görülüyor. Örneğin, orman yangını riski açıkça gözlemlenebilen bir bölgede, denetçinin projeye sıfır yangın riski verdiği raporlar bulunuyor.
Bu tıp örnekler istisnai değil. 2024 sonunda Verra isimli istekli karbon piyasasının kayıtlarında bulunan 95 projeyi inceleyen bir rapor, 33 denetçi firmadan 21’inin bu projelerin en az birinde vazife aldığını ve çok kredi yazımı yapılan kontrollerin modülü olduğunu ortaya koydu.
Sorunun kökeninde, sistemin tüm aktörlerinin şişirilmiş karbon kredilerinden çıkar sağlaması yatıyor. Proje geliştiricileri daha fazla kredi elde etmeyi isterken, piyasada kredi ihraç ederek gelir sağlayan kayıt kuruluşları da denetçilerin kâfi titizlik göstermesini teşvik etmiyor.
Denetçiler ise, proje geliştiricilerinin taleplerine daha kolay onay veren rakiplerine karşı avantaj sağlamak için sistemin yapısal zayıflıklarına ahenk sağlıyor. Bu döngü, sistemin kendi içinde dengeleyici sistemler üretmesini zorlaştırıyor.
Bazı kayıt kuruluşları, denetçilerin hesap verebilirliğini artırmak için yeni adımlar attığını açıklasa da, kontrol sürecinin temelinde yatan çıkar çatışması değişmeden devam ediyor. Bağımsız kalmak isteyen bir denetçinin, bilimsel olarak gerekli olan yüksek oranlı reddetme düzeylerini muhafazası durumunda dalda kalabilmesi zorlaşıyor.
Mevcut karbon piyasasında denetçilere duyulan inanç, gerçek iklim tesiri sağlama konusunda yetersiz kalıyor. Karbon nötr gayelere ulaşmak için alınan politik kararların dünyamız üzerindeki tesiri düşünüldüğünde, kontrol yapısındaki bu yapısal zaafların göz arkası edilmeden tekrar kıymetlendirilmesi gerekiyor. Auditing sistemi, bugünkü haliyle karbon kredilerinin güvenilirliğini garanti edecek bir sistem olarak fonksiyon göstermiyor.
