Sabah alarmı çaldığında yataktan kalkmak bazen küçük bir savaş üzeredir. Göz kapaklarınız ağır, zihniniz bulanık, içinizden gelen tek istek ise biraz daha uyumaktır. Pekala neden kimi sabahlar kendimizi zinde, birtakım sabahlar ise darmadağın hissediyoruz? İsviçre’de yapılan yeni bir çalışma, bu sorunun karşılığının beynin uyanma biçiminde gizli olabileceğini ortaya koyuyor.
Araştırmaya nazaran, uykudan uyanıklığa geçiş, kolay bir “gözleri açmak” anından çok daha fazlası demek. Beyin, bu geçişi makul bir sırayla gerçekleştiriyor ve bu sıranın nasıl işlediği, uyanır uyanmaz kendimizi nasıl hissettiğimiz üzerinde direkt tesirli olduğu düşünülüyor.
Uyanmak, sanıldığı üzere pasif bir geçiş değil. Araştırmada yer alan bilim insanları, iştirakçilerin beyin aktivitelerini 256 sensörle saniye saniye izleyerek, her uyanışta beynin önden başlayıp geriye yanlışsız yayılan bir aktivasyon dalgası yaşadığını gözlemledi. Bu süreç, beynin yönetici fonksiyonlardan sorumlu ön bölgelerinde başlıyor, görsel bilgiyi işleyen art bölgelere yanlışsız ilerliyor.
Araştırmanın başyazarı Aurélie Stephan’a nazaran bu durum, beynin derinlerinde yer alan uyarılma merkezlerinden kortekse ulaşan sinyallerin izlediği yollarla bağlantılı. Ön bölgelere giden hudut yolları daha kısa olduğu için uyanma süreci evvel burada başlıyor, daha sonra geriye hakikat yayılıyor.
Bu örüntü bilhassa REM uykusu dışındaki evrelerden uyanırken belirginleşiyor. Derin uykudan uyanmak daha yavaş ve evreli bir geçiş gerektiriyor. REM uykusunda ise beyin zati uyanıklığa emsal bir aktivite seviyesinde olduğundan, geçiş daha ani gerçekleşiyor.
Araştırma sadece uyanma sırasındaki beyin aktivitesine değil, uyanıklık hissinin neden farklılık gösterdiğine de ışık tutuyor. Bilhassa yavaş beyin dalgalarının uyanma anındaki rolü dikkat cazip. Çalışmaya nazaran, birtakım yavaş dalgalar uyarıcı sinyaller üzere davranarak uyanıklığı kolaylaştırıyor. Bu dalgalar uyanmadan çabucak evvel ağır olarak görülürse, kişi kendini daha zinde hissediyor.
Ancak birebir kategorideki öbür yavaş dalgalar, aksine uykulu bir pay yol açabiliyor. Bu dalgalar uyanmadan evvel yahut çabucak sonra devam ettiğinde, sabahları yaşadığımız sersemliğe katkıda bulunabiliyor. Hasebiyle beynin uyanma anındaki dalga desenleri, sabahları enerjik ya da bitkin hissetmemizin kıymetli bir belirleyicisi olabiliyor.
Uykudan uyanmak, uykunun kendisi kadar çeşitli
Uzun vakittir uykunun makul evrelerde gerçekleştiğini biliyoruz: Hafif uyku, derin uyku ve REM evresi. Gece boyunca bu evreler ortasında daima geçişler yaşanıyor ve her döngü REM uykusuyla tamamlanıyor. Lakin bu geçişlerin akabinde gelen uyanma anının nasıl işlediği şimdiye kadar çok az incelenmişti.
İsviçreli araştırmacılar, yüksek çözünürlüklü EEG (beyin dalgası) dataları kullanarak bu soruya cevap aradı. Hem doğal hem de alarm tesiriyle gerçekleşen 1.000’in üzerinde uyanma anı tahlil edildi. Elde edilen sonuç, bu geçişin her bireyde neredeyse tıpkı örüntüyle gerçekleştiğini gösterdi. Bu düzenlilik, beynin uyanma sürecinin belli bir yapısal plana nazaran işlediğini düşündürüyor.
Bu tıp çalışmalar sadece sağlıklı bireylerde uyanma sürecini anlamakla kalmıyor, birebir vakitte uyku bozukluklarına da ışık tutuyor. Çok uykululuk, uykudan uyanamama ya da uyku sırasında yaşanan şuur bulanıklıkları üzere durumlar, beynin bu geçiş sürecini düzenleyememesiyle alakalı olabilir.
Araştırmacılar, elde ettikleri dataların bilhassa uyku apnesi, uykusuzluk ve parasomni üzere meselelerin erken tanısı ve idaresi için kullanılabileceğini düşünüyor. Uyarılma sürecinin beynin neresinde, ne vakit başladığını anlamak, bu cins bozuklukların altında yatan nedenleri daha açık hale getirebilir.
