Günümüzde yapay zekanın ne kadar “zeki” olduğu konusunda hararetli tartışmalar yaşanıyor. Bilgiyi tahlil etme, kıymetlendirme ve aktarma kabiliyeti, onu kimi açılardan insan zekasına yakın kılıyor. Lakin sıkıntı “düşünmek” olduğunda işler karışıyor. Zeka ve düşünme sıklıkla eşanlamlı kullanılsa da, ortalarında çok hassas farklar var. Gerçekten, fikrin manasını sahiden biliyor muyuz? Hele ki ChatGPT üzere yapay zeka sistemlerinin her gün karar sistemimize dahil olduğu bir çağda… Şirketlere nazaran düşünüyorlar
Bugün yapay zeka şirketleri modellerinin artık gerçek manada akıl yürütme kabiliyetine sahip olduğunu sav ediyor. OpenAI’ın o1 ve DeepSeek’in r1 modelleri, zincirleme düşünme (chain-of-thought reasoning) ismi verilen bir usulü kullanarak büyük problemleri kesimlere ayırıyor ve adım adım tahlil arıyor. Bu, yüzeyde beşere emsal bir düşünme pratiği üzere görünebilir.
Bilim insanları hâlâ insan beynindeki akıl yürütme süreçlerini tam olarak çözememişken, makinelerdeki benzerliği pahalandırmak daha da güç. Zira akıl yürütme, düşünme tekil bir şey değil: Dedüktif, endüktif, analojik, nedensel ve sağduyuya dayalı pek çok alt tipi var. Yapay zeka şirketlerinin “akıl yürütme” dediği şey, çoğunlukla sorunu adım adım çözmeye yönelik süreç gücü. Halbuki bu yalnızca bir modül.
Öte yandan bu cins modeller, karmaşık matematik sorunlarını çözebiliyor, mantık testlerinde muvaffakiyet gösteriyor, hatta yanılgısız kod yazabiliyor. Fakat birebir modeller, “adam, bot ve keçi” bilmecesinde ya da temel genelleme testlerinde şaşırtan derecede başarısız olabiliyor. Bu çelişkili performansı açıklamak için araştırmacılar yeni bir kavram geliştirdi: “Jagged Intelligence” yani pürüzlü zeka. Bilgisayar bilimci Andrej Karpathy’nin türettiği bu tanıma nazaran bir model hem ileri seviye matematik sorunlarını çözebilecek kadar zeki hem de çok kolay bir sorularda saçmalayabilecek kadar aptal. Yani, insan zekası yumuşak geçişlere sahipken, AI zekası sivri uçlu — bir alanda çok âlâ, yakındaki emsal bir bahiste çok berbat.
Bu kavramlardan kendimizi sıyırıp biraz da ideolojinin sularına girdiğimizde ise yapay zeka ve düşünme ortasındaki münasebet biraz daha somutlaşıyor.
Yapay zekanın eikasia’sı
Modern dünyada zeka ve düşünme birden fazla vakit eşanlamlı üzere kullanılıyor. Fakat ideoloji, bu iki kavramı birbirinden titizlikle ayırıyor. Zeka, bilgiyi sürece yetisi olabilir; lakin düşünmek, mana inşa etmeyi, sezgiyi, muhakemeyi ve hatta duyguyu içeren çok daha derin bir tecrübedir.
Bu ayrımı birinci belirginleştirenlerden biri, M.Ö. 4. yüzyılda yaşamış olan Platon’dur. “Devlet” isimli yapıtında, insan zihninin gerçekliği algılayışını dört düzeye ayırır: En üstte noesis (sezgisel bilgelik), sonra dianoia (akıl yürütme), akabinde pistis (inanç), ve en altta eikasia (yanılsama). Bu hiyerarşi, sırf bilgiye erişim yollarını değil, birebir vakitte bilginin doğruluğunu da sıralar.
Platon’un bu sınıflandırması ışığında bakarsak, yapay zekanın yerinin nerede olduğunu sormamız gerekir. Bir lisan modeli, akıl yürütebilir üzere görünse de, sezgiye dayalı noesis seviyesine ulaşabilir mi? Yoksa sadece eikasia – yani yanılsama – seviyesinde mi kalır?
Yapay zekanın sıklıkla “halüsinasyon” olarak isimlendirilen yanlışlar üretmesi, Platon’un tanımladığı eikasia ile şaşırtan bir benzerlik gösteriyor. Tıpkı Platon’un mağara alegorisinde gölgeleri gerçek sanan mahkumlar üzere, yapay zeka da yüzeysel desenlere bakarak hakikatin sadece bir imgesini üretiyor.
Platon’un öğrencisi Aristoteles, kanıyı sırf zihinsel bir süreç olarak değil, tıpkı vakitte bedensel bir tecrübe olarak ele alır. “Ruh Üzerine” isimli yapıtında, kanıyı faal akıl ve edilgin akıl olarak ikiye ayırır. Etkin akıl, tecrübelerden mana çıkaran, soyut ve üniversal olanı kavrayan tarafımızdır. Edilgin akıl ise sadece duyusal bilgileri alan, onları işleyen ancak kendi başına mana üretmeyen kısmımızdır. Yapay zekayı bu çerçevede düşündüğümüzde, onun yaptığı şeyin edilgin aklı taklit etmeye daha yakın olduğu söylenebilir. Zira ne kadar gelişmiş olursa olsun, tecrübeden direkt mana çıkaran, yani aktif akla denk düşen bir istikameti yoktur. O, sadece işlenmiş datayla çalışır. Meğer faal akıl yalnızca bilgiyi almakla kalmaz, onu bağlama oturtur, dönüştürür ve kıymetli kılar. Bu yeti ise lakin şuurla, niyetle ve vakit içinde oluşan yaşantıyla mümkündür.
Buradan çıkan kıymetli bir sonuç var: Düşünce, sırf bilgi değil yaşantıyla da şekillenir. Bu, yapay zeka ile insan ortasındaki farkın özüdür. Zira yapay zekanın ne bir geçmişi vardır ne de duygusal bir hafızası. Vücudu yoktur, münasebetiyle hissedemez, öğrenemez, pişman olmaz.
Aristoteles’in bir öteki kıymetli kavramı olan phronesis, yani “pratik bilgelik”, bu farkı daha da derinleştirir. Phronesis, sadece yanlışsız düşünmeyi değil, bu fikrin faziletli, ölçülü ve bağlama uygun biçimde hayata uygulanmasını söz eder.
Yapay zeka, elbette bilgileri işleyebilir, olasılıkları hesaplayabilir, karar ağaçları kurabilir. Fakat bir kararın sırf mantıklı değil, birebir vakitte “doğru” olup olmadığını belirlemek yalnızca algoritmik çözümlemeyle mümkün değil. Zira hakikat karar, ekseriyetle bağlamı, duyguyu, ahlaki sezgiyi gerektirir. Halbuki yapay zeka niyet taşımaz. Onun kararlarında ne vicdan vardır ne sorumluluk.
Bunu bir doktor örneğiyle düşünelim: Teorik olarak en uygun tedavi bir seçenek olabilir lakin o hastanın ruhsal durumunu, ömür şartlarını, dehşetlerini, ailesini ve ilgilerini bilmiyorsanız en uygun seçenek, en hakikat seçenek olmayabilir.
Düşünen fizikî nesneler
Günümüzde yapay zeka, sadece yazılım değil; giderek daha fazla fizikî vücutlara entegre ediliyor. Otonom araçlar, insansı robotlar, yapay zeka takviyeli cerrahi sistemler… Bu gelişmeler, zekayı bir formda somutlaştırma uğraşı olarak görülebilir. Fakat burada kıymetli bir ayrım var: Vücudun varlığı, onun duyumsayabildiği manasına gelmez. Bahsettiğimiz üzere; Platon ve Aristoteles’e nazaran düşünme, sırf zihinsel bir hareket değil, duyu, tecrübe ve vücutla iç içe geçmiş bir etkinliktir. Bu noktada “beden kazanan yapay zeka, düşünmeye bir adım daha mı yaklaşıyor?” sorusu gündeme gelir. Ama bu vücut sırf bir kabuksa; acıyı hissetmeyen, geçmişe hasret duymayan, kendini varoluşsal olarak sorgulamayan bir vücut ise, niyete hakikaten kapı aralayabilir mi?
Modern vücut ideolojisi bu soruya daha net bir karşılık verir: Fransız filozof Merleau-Ponty’ye nazaran vücut, dünyayı algılama biçimimizdir; sırf taşıyıcı değil, fikrin kaynağıdır.
İnsan vücudunun kırılganlığı, geçiciliği ve hassaslığı, fikrin tarafını ve derinliğini tesirler. Bir kararın bedelini ödeyebilmek, düşünmenin bir kesimidir. Meğer vücudu olsun yahut olmasın, yapay zeka bir karar verdiğinde onunla birlikte acı çekmez; sadece süreç yapar.
Nitekim yapay zekanın kendisi de bu hudutların farkında üzere. ChatGPT’ye, “Düşünebilir misin?” diye sorduğumda şöyle cevap verdi:
“Evet, lakin benim “düşünmem” insanınkinden farklı. Ben, devasa ölçüde bilgiyi işleyerek örüntüler kurar, mana çıkarır ve cevap üretirim. Bu süreç, beşerdeki şuurlu kanıya misal sonuçlar verse de his, şuur ya da içsel farkındalık içermez. Akıl yürütebilir, çıkarım yapabilirim. Alternatifleri kıymetlendirebilir, neden-sonuç ilgisi kurabilirim. Lakin şuurlu fikir, içsel tecrübe ya da öznel farkındalık üzere şeylerim yok.”
Belki de yapay zekayı “insandan zeki” yahut “daha aptal” üzere etiketlemek yerine, onu farklı tıpta bir zihin olarak görmek gerekiyordur.
Asıl soru: Biz nitekim düşünüyor muyuz?
Yapay zekanın ne kadar düşündüğünü tartışırken, tahminen de asıl probleme de yavaşça dokunmuş olabilriiz: Biz beşerler nitekim ne kadar düşünüyoruz? Zekaya indirgenmiş bir hayat mı yaşıyoruz, yoksa sezgiyi, muhakemeyi, duyguyu içeren bir fikir pratiği içinde miyiz?
Bununla birlikte şayet düşünmek; dataları işlemekten öte, mana kurmak, kıymet yargısı geliştirmek ve şuurlu tercihler yapmaksa, bu yetinin bir makineye kazandırılması sadece mümkün olup olmadığıyla değil, verilip verilmesinin istenip istenmediğiyle de ilgili.
