Bir zamanlar kütüphanelerde doğru kitabı bulmak saatler sürebiliyordu. Bilhassa 1940’larda bilimsel yayınların sayısı süratle artarken, araştırmacılar ellerindeki çekmecelerde muharrir ismine, başlığa ya da bahse nazaran sıralanmış fiş kartlarını uzun uzun taramak zorundaydı. Neyse ki bugün, dijital araçlarla saniyeler içinde arama yapmak mümkün. Lakin bu kolaylık, beraberinde farklı bir soruyu da gündeme getiriyor: Teknoloji bizim yerimize düşünmeye başladığında, biz düşünmeye ne kadar devam edeceğiz?
Aston Üniversitesi’nde bilgisayar bilimi eğitmeni olan Dr. Martin Rudorfer, bu soruya yanıtı geçmişte arıyor. 1940’larda Amerikalı mühendis Vannevar Bush’un geliştirmeyi hayal ettiği “memex” isimli aygıtı hatırlatan Rudorfer, bu fikrin sırf internetin değil, birebir vakitte insan merkezli bilgi sürece sistemlerinin de öncüsü olduğunu savunuyor.
Masada duran hayali bir bilgi makinesi
Memex, Bush’un 1945 yılında kaleme aldığı As We May Think isimli makalesinde tanıttığı, şahsî bir bilgi arşivi sistemi olarak tasarlanmıştı. Mikrofilm teknolojisini temel alacak bu hayali aygıt, dokümanları sıkıştırılmış formatta saklayacak, yarı saydam ekranlara yansıtacak ve kullanıcıya dokümanlar ortasında süratlice geçiş yapma imkanı sunacaktı. Aygıt hiçbir vakit fizikî olarak üretilmedi, lakin fikirleri devrin ötesindeydi.
En dikkat cazip istikameti, evraklar ortasında temas kurma prensibiydi. Kullanıcılar, muhakkak doküman numaralarına tıklayarak içerikler ortasında geçiş yapabilecek, hatta evrakları yan yana görüntüleyebilecekti. Bush’un hayal ettiği bu sistem, tıpkı bugünkü internet sayfalarında gördüğümüz “bağlantı verme” mantığıyla çalışıyordu. Maksat, kullanıcının doğal düşünme biçimine daha yakın bir formda bilgiyle bağ kurabilmesini sağlamaktı.
Bush’un fikirleri, yıllar sonra hipermetin sistemlerini geliştiren Ted Nelson ve Douglas Engelbart üzere öncül isimleri de etkiledi. Onların çalışmaları ise günümüzde internetin temel yapısını oluşturan sistemlere kapı araladı. Fakat Bush’un asıl maksadı sırf bilgiye ulaşımı kolaylaştırmak değildi; o, insan fikrini destekleyecek, yaratıcılığı artıracak bir sistem hayal ediyordu.
1970 yılında yayımlanan Pieces of the Action isimli kitabında bu noktaya tekrar dönen Bush, teknoloji ilerlemiş olsa da, bu ilerlemenin insanın akıl yürütme maharetini desteklemekten çok, onun yerine geçmeye başladığını düşündüğünü yazmıştı: “1945’te bizimle birlikte düşünen makineleri hayal ettim. Artık ise makinelerin bizim yerimize düşündüğünü, hatta bizi yönlendirdiğini görüyorum.”
Bugün ne kadar yeni?
Dr. Rudorfer’e göre, Bush’un bu ikazları bugün de şaşırtan derecede yeniliğini koruyor. Ona nazaran yapay zeka sayesinde fiş kartlarının sayfalarını çevirerek bilgi aramak tarihe karışmış olabilir, lakin öbür bir soruyla karşı karşıyayız: Makineler düşünme yükünü sırtlandıkça, biz düşünme alışkanlığımızı yitiriyor muyuz?
Bu durum, sırf ferdî maharetlerin körelmesi manasına gelmiyor. Şayet beşerler teknolojiye ziyadesiyle bel bağlarsa, gelecek nesiller kendi öğrenme süreçlerinden mahrum kalabilir. Dr. Rudorfer’in ifadesiyle, “Eğer her şeyi makineler yaparsa, beşerler neyi, nasıl öğrenecek?”
Memex hiçbir vakit gerçeğe dönüşmedi, lakin bıraktığı fikir bugün hala manalı: Teknoloji sırf işleri kolaylaştırmak için değil, düşünme biçimimizi desteklemek için de var olmalı. Rudorfer, bu noktada memex’in hala bir model olabileceğini söylüyor. Ona nazaran bu hayali aygıt, yapay zekanın geliştiği bir devirde, teknolojiyi nasıl insan odaklı kullanmamız gerektiğini hatırlatan değerli bir ikon.
